Idąc cmentarną aleją

Katowice mają 26 cmentarzy. Większość z nich to nekropolie rzymskokatolickie, Na terenie miasta znajdują się też: dwa cmentarze ewangelicko-augsburskie, jeden żydowski, pięć nekropolii komunalnych. Na terenie miasta znajdują się również dwa cmentarze wojskowe. Każdy ma swoją historię. Przypominamy niektóre z nich, zaczynając od cmentarza, którego... już nie ma.

Niegdyś, spacerujący aleją, która dziś biegnie od Biblioteki Śląskiej do sklepu „Belg”, mijał cmentarne nagrobki. To tam, na wysokości placu Rady Europy, ok. 1860 roku stanęła pierwsza w centrum Katowic nekropolia.

– Był to cmentarz ewangelicki, na nim spoczywali ojcowie miasta, na grobach widniały nazwiska Grundmann, Holtze – przypomina kierownik Regionalnej Pracowni Krajoznawczej PTTK, Edward Wieczorek.
Wilhelm Friedrich Grundmann, zarządca dóbr potentata przemysłowego Tiele-Wincklera, uchodzi za inicjatora przemian, które doprowadziły Katowice do przekształcenia w prężnie rozwijające się miasto. Richard Holtze był lekarzem, poprawiał warunki sanitarne Katowic i inspirował ich rozwój w wielu dziedzinach.

Cmentarz przy ul. Damrota zlikwidowano po II wojnie światowej. W 2002 roku na placu Rady Europy stanął, upamiętniający, spoczywających na nim niegdyś głaz.

Wiekowe i zabytkowe
Tuż obok zlikwidowanego cmentarza, w 1870 roku, wraz z budową kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, powstał cmentarz przy ul. Francuskiej. To jedna z najcenniejszych katowickich nekropolii. Można tu podziwiać piękne zabytkowe nagrobki, stare drzewa przeróżnych gatunków. Spacer po nim to również niezła lekcja historii Katowic. Spoczywają tu m.in. Wojciech Korfanty, gen. Jerzy Ziętek, założyciel Opery Śląskiej Adam Didura, pisarz Aleksander Baumgardten, artysta Jan Wysocki czy ostatni polski sołtys wsi Katowice, Kazimierz Skiba.

Ten, obecnie najstarszy w centrum miasta cmentarz rzymskokatolicki, przegrywa jednak w kategorii wieku z nekropolią w Bogucicach. Chociaż na cmentarzu przy ul. Wróblewskiego nie znajdziemy już nagrobków z końca XVIII wieku, właśnie wtedy powstał. W tamtych czasach, tuż przy dzisiejszej kaplicy cmentarnej, stał drewniany kościół „Na Górce”. Do niego ściągali wierni z okolic, także ze wsi Katowice. Na cmentarzu znajdują się liczne mogiły śląskich powstańców, m.in. Franciszka Domogały (w lipcu w rodzinnej mogile pochowano jego prawnuka). Tu spoczywa współtwórca NSZZ „Solidarność” Uniwersytetu Śląskiego i wiceprezydent Katowic, Adam Kasprzyk. To tu złożono ciało charyzmatycznego Magika – tragicznie zmarłego Piotra Łuszcza, kultowej postaci polskiego hip-hopu. Tuż obok cmentarza z tablicy przymocowanej do ściany budynku przy ul. Markiefki 94 dowiemy się, że było to miejsce narodzin i zamieszkania tego, którego ciało spoczywa tysiące kilometrów od domu. Światowej sławy alpinista, Jerzy Kukuczka ma swój grób w lodowej szczelinie góry Lhotse w Himalajach.

Trzecią katowicką nekropolią, która figuruje w rejestrze zabytków jest cmentarz wyznania mojżeszowego założony w 1868 roku przy ul. Kozielskiej. Jest on niestety mocno zaniedbany, ale wywołuje niesamowite wrażenie. Potężne drzewa, każde szczelnie oplecione bluszczem, kryją w półmroku macewy, na których odnajdziemy nazwiska zasłużonych dla historii miasta rodzin – Goldstein (ich neorenesansowy, luksusowy pałac mieści się przy pl. Wolności 12 a), Schalsch czy Grünfeld.

Waleczni i znani
– Już za życia mówiono o nim człowiek legenda – Edward Wieczorek przypomina niezwykłą historię Roberta Oszka. – Urodził się w 1895 roku w Zaborzu pod Zabrzem. W wieku piętnastu lat uciekł z domu do Hamburga, by tam nielegalnie zaciągnąć się na szkuner wielorybniczy. Po paru latach spędzonych na morzu (dowodził m.in. torpedowcem „D-8”) powrócił na Górny Śląsk, gdzie w przededniu wybuchu III powstania śląskiego sformował z 67 marynarzy Samodzielny Oddział Szturmowy. Na swym koncie ma niezliczoną ilość brawurowych akcji, choćby w bitwie o górę św. Anny opowiada Wieczorek. Oszek spoczywa na cmentarzu garnizonowym przy ul. Meteorologów pod oryginalnym pomnikiem ozdobionym kotwicą. Tu też kwadratowe płyty z zatartymi już często napisami kryją groby poległych w I wojnie światowej. Tu spoczywają powstańcy śląscy, żołnierze alianccy, a nawet uczestnik Powstania Styczniowego Antoni Walczak.

Imiona wyryte na nagrobkach cmentarza przy ul. Sienkiewicza mówią same za siebie. Zbyszek Cybulski, Alfred Szklarski, Jerzy Duda-Gracz... „Karlik z Kocyndra”, czyli pisarz i radiowiec Stanisław Ligoń, wybitny artysta plastyk Paweł Steller, pianista Tadeusz Żmudziński. Uważny przechodzień na kaplicy cmentarnej dostrzeże tablicę, która przypomina wspaniały czyn radnego Katowic, Henryka Sławika. To on w czasie II wojny światowej uratował na Węgrzech życie ok. 5000 Żydów. Zesłany do niemieckiego obozu Mauthausen, nigdy nie wydał współpracujących z nim przyjaciół. Został rozstrzelany w 1944 roku.

Wiele ważnych dla Katowic postaci pochowanych jest też na cmentarzach na południu miasta. – Kopaliśmy razem piłkę w Rozwoju Katowice. To był świetny człowiek, mówiliśmy na niego Wiluś – Jacek Siemiński stoi nad grobem swego kolegi Zbigniewa Wilka, jednego z dziewięciu górników poległych 16 grudnia 1981 roku podczas pacyfikacji strajku w KWK „Wujek”. Wspomina go na cmentarzu w Piotrowicach. Tu też na początku tego roku pożegnano tragicznie zmarłego Pawła Bergera, klawiszowca grupy Dżem.

Parę kilometrów dalej ziemia kryje wiele kolejnych tragicznych losów. Ścięci przez hitlerowców w 1944 roku bracia Wieczorkowie. Harcerki i harcerze zamordowani w 1939 roku przez najeźdźców niemieckich. Straceni przy ul. Mikołowskiej żołnierze Organizacji Niepodległościowych, którzy po II wojnie światowej walczyli w podziemiu przeciwko władzy ludowej, w najwyższej tajemnicy pochowani zostali m.in. właśnie tu, na cmentarzu komunalnym w Panewnikach.

Najmniejszy
Znajduje się na nim ponad 1300 mogił. Dla porównania na cmentarzu bogucickim jest ich 11 tys. Z tą najmniejszą katowicką nekropolią wyznaniową przy ul. Jesionowej wiąże się tragiczna historia. – Wydaje się, że cmentarz leży w niefortunnym miejscu – daleko od kościoła, a na dodatek na sporym wzniesieniu – mówi proboszcz wełnowieckiej parafii pw. Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych, ksiądz Jan Nocoń. – Ta lokalizacja ma jednak symboliczne znaczenie. Niegdyś znajdowały się tu bieda-szyby. Zginęło w nich dwóch mężczyzn, ich ciał nigdy nie udało się wydobyć. Dlatego pierwszy proboszcz właśnie tu ustanowił parafialny cmentarz – opowiada ksiądz Nocoń. Początkowo tę nekropolię założoną w 1920 roku planowano umieścić przy al. Korfantego, tam gdzie obecnie znajduje się stacja paliw.

Katowickie cmentarze, to nie tylko miejsce spoczynku i wspomnienia po zmarłych. To również wyjątkowa lekcja historii, którą należy powtórzyć sobie, może właśnie przed 1 listopada.

Do 1963 roku w parku tuż przy Rondzie znajdował się cmentarz żołnierzy radzieckich, jednak budowa Pomnika Powstańców Śląskich zadecydowała o jego przeprowadzce. Żołnierze Armii Czerwonej, polegli w czasie wyzwalania Katowic, Siemianowic Śląskich i Mysłowic, znaleźli miejsce spoczynku w południowej części Parku im. T. Kościuszki. Wysoki obelisk otoczony jest trzystoma płytami nagrobnymi, na których jak refren powtarza się data „1945 rok”.